Sanggah cucuk berasal dari kata
sanggah yang berarti penyanggah/menopang, dan cucuk yang berarti pemucuk. Jadi
dapat diartikan sanggah cucuk ini adalah pertemuan antara penyangga dan
pemucuk, maka dari itu sanggah cucuk berbentuk segi tiga. Selain itu fungsi
sanggah cucuk adalah sebagai upasaksi dari pelaksanaan ritual bhuta yadnya
khususnya pecaruan.
Dalam kaitannya dengan tawur agung kesanga,
sanggah cucuk ini dipakai sebagai salah satu sarana upasaksi yang pasang di
samping lebuh atau sebelah pintu/kori masuk rumah. Sedikit pengetahuan tentang
tawur agung kesanga, dapat dijelaskan bahwa tawur berasal dari kata nawur atau
membayar utang. Lalu kepada siapa kita membayar utang? Kepada para bhuta kala
yang mana utang kepada bhuta kala dalam tri rna termasuk dalam utang kepada
dewa rna. Dari utang kepada bhuta inilah perlu dilaksanakannya bhuta yadnya
yang tujuannya adalah agar energi-energi negatif dari para bhuta kala tidak
mengganggu umat manusia di dunia ini. Selain itu juga fungsi tawur ini agar
para bhuta kala disucikan agar bisa menyatu dengan sang hyang tunggal, maka
dari itu pada mantram ngalukat bhuta disebutkan :
“Om lukat sira sang bhuta dengen
masurupan sang kalika, lukat sang kalika masurupan ring bhatari durga, lukat
bhatari durga masurupan ring bhatari uma, lukat bhatari uma masurupan ring
bhatara guru, lukat bhatara guru masurupan ring sang hyang tunggal, lukat sang
hyang tunggal masurupan ring sang hyang sangkaning paran, apan sang hyang
sangkaning paran rat kabeh siddha mawali paripurna. Om siddhir astu tat astu ya
namah swaha”
Dikatakan tawur agung kesanga karena
dilaksanakan serentak di seluruh daerah dan juga pada tilem kesanga/tilem
caitra adalah tilem yang paling gelap sehingga merupakan hari yang paling baik
untuk melaksanakan bhuta yadnya.
Untuk pelaksanaan upacara tawur
agung kesanga di tingkat rumah dibagi menjadi tiga bagian sebagai haturan
kepada Tri Mala Paksa, yaitu Bhuta Buchari, Kala Bhucari, dan Durgha Bhucari.
Berikut penjelasannya :
Di halaman Merajan Kamulan
dihaturkan segehan agung cacahan 11 tanding atau yang lebih sederhana satu
segehan berwarna 5 (arah timur putih, merah selatan, kuning barat, hitam utara,
tengah warna brumbun) tetabuhan arak & brem ditujukan kepada Sang Bhuta
Bhucari, mantramnya :
“Ih Bhuta Bhucari, manusan nira
angaturaken segehan, iki tadah saji sira segehan cacahan 11 tanding, madaging
beras, jinah paketenganpinaka pamogpog maka kirang nira aja nyengkalen waduan
sira among maka jiwa pramana waduan sira. Wus amangan anginum lah ta sira
pamantukan ring karang nguni soang-soang”
Di pekarangan rumah dihaturkan
segehan manca warna 9 tanding berisikan daging ayam brumbun (ayam dengan bulu
warna-warni), atau yang lebih sederhana 1 segehan berwarna 4 (arah timur putih,
merah selatan, kuning barat, hitam utara), tetabuhan arak & brem, toya
anyar ditujukan kepada Sang Kala Bhucari, mantramnya :
“Ih kala Bhucari, manusan nira
angaturaken segehan, iki tadah saji sira segehan manca warna 9 tanding,
madaging beras, jinah paketenganpinaka pamogpog maka kirang nira, aja
nyengkalen waduan sira among maka jiwa pramana waduan sira. Wus amangan anginum
lah ta sira pamantuka ring karang nguni soang-soang”
Di lebuh rumah atau pamedal karang
dipasang sanggah cucuk di sebelah kanan. Pada sanggah cucuk tersebut diletakkan
peras daksina, ajuman, banten pedanan, tumpeng ketan, panyeneng dan rerasmen.
Pada sanggah cucuk tersebut digantungkan juga sujang (batang bambu kecil 2 biji
masing-masing diisi arak & brem) Haturan di sanggah cucuk tersebut
ditujukan kepada Sang Durgha Bhucari.
Di sor (bawah) sanggah cucuk
diletakkan segehan manca warna 9 tanding, berisi daging ayam brumbun, tetabuhan
arak & brem ditujukan kepada Sang Kala Raja & Sang Bhuta Raja. Selain
itu juga dihaturkan segehan cacah 108 (satus kutus) berisi jeroan mentah,
segehan agung 1 tanding ditujukan kepada Sang Kala Bala & Sang Bhuta Bala.
Atau lebih sederhana dihaturkan 1 segehan warna 9 sesuai dengan warga pangider
dewata nawa sanga. Keempat Bhuta Kala yang dihaturkan segehan di bawah ini
merupakan pengikut dari Bhatari Durgha.
mantramnya :
“Ih kala Bhucari, manusan nira
angaturaken segehan, iki tadah saji sira segehan, madaging beras, jinah
paketengan pinaka pamogpog maka kirang nira, aja nyengkalen waduan sira among
maka jiwa pramana waduan sira. Wus amangan anginum lah ta sira pamantuka ring
karang nguni soang-soang”
Dalam melaksanakan tawur di atas,
hendaknya nunas tirtha caru dan tirtha kahyangan tiga di masing-masing desa
pakraman. Selain itu juga pelaksanaan tawur agung kesanga di tingkat rumah
tangga, sebaiknya disesuaikan dengan kondisi desa pekraman/lingkungan sekitar.
Pesan terakhir, maknailah setiap
upacara yang kita lakukan karena dengan begitu setiap yadnya demi yadnya kita
lakukan akan mengubah tata cara kita berpikir, perkataan, dan perbuatan kita
mengarah ke arah yang lebih baik. Disebutkan dalam Manava Dharma Sastra III.97
Nacyanti nawyah kawyani naranama
wijanatam, bhasmi bhutesu wipresu mohad dattani datrbhih
Arti Bebas : Persembahan yang
dilakukan tanpa diketahui maknanya adalah sia-sia, sama dengan mempersembahkan
kebodohannya dan persembahan itu tak ada bedanya dengan segenggam abu....
Rahajeng Rahina Jagat Nyepi Tahun
Baru Çaka 1935
Om loka samstha sukinoh bhavantu
Om shanti shanti shanti om